Będziemy wzorem innym, sobie samym chlubą - w 200. rocznicę powstania Towarzystwa Filomatów

 Mimo pokaźnej liczby opracowań i publikowanych źródeł, w tym pism i korespondencji filomatów, historia Towarzystwa Filomatów nadal nie jest w pełni poznana i istnieją w niej „białe plamy". Powszechna wiedza na temat wileńskiej młodzieży związkowej wydaje się schema¬tyczna, ograniczona i niepełna. Tradycyjnie towarzystwa przez nią utworzone wpisywane są w romantyczny nurt polskich związków niepodległościowych, obok Związku Przyjaciół Panta Koina, Związku Wolnych Polaków czy Wolnomularstwa Narodowego. Śledztwo i proces zdeterminowały postrzeganie dziejów Towarzystwa Filomatów, nadając im aspekt martyrologiczny, utrwalony w trzeciej części „Dziadów" Adama Mickiewicza. Powstał mit filomacki, który wpłynął na stworzenie wyidealizowanego obrazu związków wileńskich i pomijanie istotnych kwestii dotyczących życia prywatnego, mentalno¬ści oraz światopoglądu młodych działaczy, czyli czynników wpływających bezpośrednio na kształtowanie się programu towarzystwa.
Monografia stanowi próbę wyjaśnienia niektórych „białych plam" w historii filomatów, jest uzupełnienie dotychczasowego dorobku piśmienniczego nad Towarzystwem Filomatów oraz związkami od niego zależnymi. Zaprezentowano w niej aktualne badania nad problematyką postaw Polaków wobec zaborcy, w tym tajną działalnością prowadzoną na ziemiach polskich w okresie zaborów ze szczególnym uwzględnieniem związków i organizacji młodzieżowych oraz studenckich. Zawiera również świeże spojrzenie, z perspektywy XXI w., na wileńską młodzież związkową.
Monografia składa się z jedenastu rozdziałów przygotowanych przez bada¬czy reprezentujących zarówno polskie, jak i zagraniczne ośrodki naukowe (Japonia, Litwa). Przedstawiono w niej w porządku chronologiczno-rzeczowym różne aspekty problematyki przewod¬niej, m.in.: zainteresowanie studentów Uniwersytetu Wileńskiego regionami ziem polskich przejawiające się w pozna¬waniu geografii przyrodniczej, ekonomii, historii Rzeczypospolitej Obojga Narodów i folkloru (w tym zwyczajów, obyczajów, wierzeń, literatury i sztuki); relacje między profesorami Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego a związkami młodzieżowymi; światopogląd i mentalność dwóch czołowych działaczy Towarzystwa Filomatów - Franciszka Malewskiego i Tomasza Zana; sposób postrzegania i opisywania Rosji oraz Rosjan przez filomatów w świetle korespondencji z lat 1817-1823; sylwetki absolwentów Uniwersytetu Wileńskiego, którzy znaleźli zatrudnie¬nie w rosyjskiej administracji państwowej; Towarzystwo Tomasza Zana, działające w latach 1903-1914, jedną z największych tajnych organizacji młodzieży gimna¬zjalnej działającą w Wielkopolsce, która nawiązywała bezpośrednio do ideałów wileńskich filomatów i filaretów.