Najstarsze rachunki przemyskie (1472-1510)

 Dzieje średniowiecznego Przemyśla wciąż budzą zainteresowanie nie tylko polskich, ale także, z racji pogranicznego położenia miasta, historyków ukraińskich. Miasto z ponad tysiącletnią historią odgrywało bowiem znaczącą rolę w dziejach Królestwa Polskiego, a potem Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Niestety, mimo zasobności przemyskiego Archiwum Państwowego, historycy nie dysponują zbyt dużą liczbą źródeł dotyczących średniowiecznych dziejów miasta. Dlatego też każdą inicjatywę edytorską w zakresie udostępniania średniowiecznych akt należy uznać za ważne w nauce polskiej przedsięwzięcie. Do takich niewątpliwie na należy źródłowa edycja Anny Łosowskiej i Michała Schmidta – Najstarsze rachunki przemyskie (1472-1510), wydana w 2019 r. nakładem Archiwum Państwowego w Przemyślu.

 Na uznanie zasługuje już sam wybór rodzaju źródła. Średniowieczne rachunki miejskie nie należą bowiem do dokumentów obficie w Polsce zachowanych. Kancelarie miejskie, gdzie były one sporządzane, nie traktowały ich jako szczególnie ważnych dla przyszłości. Zazwyczaj po roku wraz z wyborem nowej rady miejskiej traciły one swą użyteczność. Poza tym najczęściej sporządzano je na luźnych kartkach lub składkach, co też nie sprzyjało ich zachowaniu. Dlatego te, które dotrwały do naszych czasów, mają niepoślednie znaczenie dla odtworzenia gospodarki miejskiej funkcjonującej w średniowiecznych miastach opartych na prawie magdeburskim. Przygotowanie do druku tego rodzaju dokumentów nie jest łatwe, wymaga odpowiednich kwalifikacji od edytora, przede wszystkim znaczącej wiedzy na temat funkcjonowania samorządu i jego kancelarii oraz ówczesnej gospodarki miejskiej. Publikacja źródłowa wspomnianych badaczy niewątpliwie świadczy o dobrym przygotowaniu merytorycznym jej wydawców. Edytorzy dołożyli wszelkich starań, aby udostępniane dokumenty charakteryzowały się jak największym stopniem naukowej percepcji. W tym celu poprzedzili je obszernym wstępem, który rozpoczęli od omówienia dotychczasowych badań nad rachunkami miejskimi w Polsce. Następnie przeprowadzili szczegółową analizę wydawanych materiałów. Scharakteryzowali je od strony technicznej i struktury (tworzą one trzy odrębne zespoły archiwalne), przedstawili aktotwórców, czyli pisarzy miejskich rachunki sporządzających. Anna Łosowska jest w tym względzie szczególnie kompetentna, gdyż jest autorką kilku pionierskich opracowań dotyczących kultury umysłowej późnośredniowiecznego Przemyśla, a w tym wydanej w 2011 r. pracy  Pennae investivi Praemisliae. Notariusze kancelarii kościelnych, pisarze sądów i urzędów świeckich w XV i na pocz. XVI w. W dalszej części wstępu wydawcy przeprowadzili dokładną analizę wartości źródłowej wydawanych akt, szczegółowo scharakteryzowali zarówno ówczesne dochody, jak i wydatki miejskie Przemyśla. Zwrócili uwagę na fakt, że wydawane rachunki mają wartość poznawczą nie tylko w kwestiach natury gospodarczej, ale na podstawie ich analizy możemy uzyskać dane dotyczące późnośredniowiecznej topografii miejskiej, istniejących ulicach i przedmieściach, a także społeczności miejskiej, wykonywanych zawodach, powiazaniach rodzinnych, a nawet kształtowaniu się nazwisk i przydomków. Pewne dane mogą też świadczyć o strukturze etnicznej ówczesnych mieszkańców Przemyśla. W wielu wypadkach zapisy w publikowanych rachunkach potwierdzają fakty już znane historykom, ale niejednokrotnie mamy też do czynienia z dopełnieniem posiadanej wiedzy o informacje nowe. W końcowej części tego obszernego wstępu wydawcy podają zasady edytorskie, którymi się kierowali, dołączają zestawienie składek, stron i tytułów wpisów, drukują zestawienie wyrazów trudnych lub rzadko spotykanych wraz z ich objaśnieniami oraz wykaz nazwisk i przydomków, w aktach zapisywanych zamiennie po polsku lub po łacinie i wreszcie zamieszczają rysunki znaków wodnych widniejących na papierach rachunkowych. Zasadniczą część publikacji, liczącą aż 164 strony formatu B5, zajmuje edycja akt rachunkowych. Edytorzy opatrzyli je licznymi i rozbudowanymi przypisami rzeczowymi, co w tego typu publikacjach nie zawsze się zdarza, choć to znacząco podnosi wartość merytoryczną wydawanego źródła. Wydawcy zadbali także o zamieszczenie przedmiotowej bibliografii, indeksu osobowego (obejmującego także autorów wykorzystanych publikacji), indeksu rzeczowego i geograficznego. Wartość publikacji wzbogaca również zamieszczenie 5 stron ilustracji będących reprodukcjami kart rachunkowych. Na podkreślenie zasługuje także bardzo staranna strona graficzna publikacji, w tym czytelna i przyciągająca uwagę okładka. Podejmując się edycji rzadkiego w Polsce źródła dotyczącego późnośredniowiecznej dokumentacji finansowej wspomnianego miasta nad Sanem, wydawcy udostępnili cenny materiał mogący służyć nie tylko badaczom dziejów gospodarczych innych polskich miast, ale także specjalistom z nauk pomocniczych historii, a nawet językoznawcom. Stanisław Stępień