Bitwa pod Oliwą 1627. Fakty i mity

Fragmenty wstępu: w ramach serii wydawniczej Księgi Floty Ojczystej ukazała się niezwykła książka pt. Akta i Diariusz Królewskiej Komisji Okrętowej Zygmunta III z lat 1627-1628, w której Wiktor Fenrych przekazał efekt swojej benedyktyńskiej pracy nad odczytaniem tekstu rękopisu sporządzonego w języku niemieckim przez komisarzy królewskich. Dzięki tej publikacji otwarty został nieskrępowany i wygodny dostęp do głównego materiału źródłowego dotyczącego floty króla Zygmunta III. … Zagłębiając się w lekturę Diariusza, można z odczuciem zdziwienia odkryć w nim zupełnie nowe, nieznane dotąd zagadnienia dotyczące przebiegu bitwy przed redą gdańską. Po pierwsze, okazuje się, że w piśmiennictwie opuszczano dotąd cały szereg istotnych wątków oraz ciekawych szczegółów zawartych w Diariuszu. Po drugie, dla wielu poglądów utrwalonych w historiografii nie można znaleźć potwierdzenia w zapisach Diariusza, a w dużej mierze jest tam wręcz ich wyraźne zaprzeczenie. ... Pomimo wydania książki Wiktora Fenrycha już w 2001 roku, kolejne opracowania dotyczące bitwy pod Oliwą, które ukazały się w następnych latach, niestety również nie wykazały pełnego wykorzystania dostępnego materiału źródłowego, i co istotne – zgodności z nim. O ile uwzględniono w piśmiennictwie wszystkie aspekty historyczne, omawiając szeroko i ze szczegółami podłoże i przebieg konfliktu polsko-szwedzkiego oraz znaczenie bitwy – do czego z pewnością nie trzeba już powracać – to sam opis zmagań w bitwie przed redą gdańską wymaga w mojej ocenie powtórzenia, jednakże z pełnym i rzetelnym wykorzystaniem Diariusza Królewskiej Komisji Okrętowej. Wyjątkowa wartość poznawcza tego źródła wymaga podjęcia wysiłku nie tylko pełnego spożytkowania zawartego w nim bogatego materiału, ale też przeprowadzenia rewizji dotychczasowych ustaleń historiografii bitwy. W niniejszym opracowaniu znaczącym wątkiem stała się więc polemika – przedstawienie poglądów odmiennych od wielu powtarzanych wciąż twierdzeń – zatem kierowane jest ono przede wszystkim do osób, które zagadnienia dotyczące bitwy pod Oliwą poznały już z wcześniejszych publikacji. Ponadto pojawia się w nim również istotne novum w postaci plansz bitewnych pokazujących szczegółowo manewry wykonywane przez okręty, co zostało oparte na analizie zeznań uczestników bitwy. Jak się okazuje, jest to przez nich wyraźnie omówione, a nie było dotąd w piśmiennictwie poruszane lub przedstawiane zgoła inaczej, niż wynika z lektury Diariusza. Poza tym postęp w technice komputerowej umożliwił teraz wydrukowanie dużych powiększeń miniaturowej akwareli Adolfa Boya przedstawiającej bitwę przed redą gdańską, ujawniając wiele rewelacyjnych szczegółów. Ciekawą i zapewne najbardziej drażliwą kwestią wymagającą wyjaśnienia jest teza od lat powtarzana w piśmiennictwie – o zdecydowanej przewadze narodowego pierwiastka w składzie załóg okrętów króla Zygmunta III. Do rewizji takiego poglądu zmusza uważna lektura Diariusza, która nie pozostawia w tym względzie, niestety, żadnych złudzeń. Wyraźnie udokumentowany cudzoziemski autorament i zaciężny charakter całego składu załóg marynarskich, od admirała poczynając, a na kucharzach i chłopcach okrętowych kończąc, nie sprzyja obronie przed zarzutem uprawiania nacjonalistycznej propagandy w polskich opisach bitwy pod Oliwą. Poza tym piśmiennictwo polskie dostarczyło szeregu rażących błędów dotyczących nazw własnych okrętów biorących udział w bitwie oraz ich klasyfikacji. W tym zakresie również przedstawiam polemizujące argumenty. Omawiając bitwę morską, nie można również pominąć opisu bander, pod którymi walczyły załogi okrętów. I tu dotykam drażliwego tematu dotyczącego zakorzenionego narodowego mitu o banderze królewskiej i narodowej, ustanowionych jakoby przez króla Zygmunta II Augusta. W oparciu o analizę zachodnioeuropejskich tablic flagowych z epoki oraz w oparciu o historiografię i ikonografię niderlandzką przedstawiam materiał dowodowy, który wskazuje na konieczność rewizji wyobrażeń bander zarówno na okrętach króla Zygmunta II Augusta, jak i Zygmunta III. Materiał ten zdecydowanie podważa również merytoryczne uzasadnienie zmiany wzoru Proporca Marynarki Wojennej dokonanej w 1993 roku w obowiązującej dziś ustawie „O znakach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej”.