Opór. Oportunizm. Współpraca. Prusowie wobec zakonu krzyżackiego w dobie podboju

Czy na podstawie dokumentów, świadectw, relacji wytworzonych wiele lat po wydarzeniach, przez ludzi przeżywających rzeczywistość w ramach innego uniwersum symbolicznego – można sensownie mówić/pisać o sposobach doświadczania świata milczących podmiotów wydarzeń? Z tym metodologicznym problemem musiała się najpierw zmierzyć autorka omawianej książki, w której zamierzała powiedzieć coś na temat postaw zajmowanych przez Prusów wobec zakonu niemieckiego w czasie podboju przez tegoż ich ziem. Próbę uprawomocnienia tego założenia metodologicznego podjęła Autorka w pierwszym rozdziale omawianej książki i wywiązała się z niej chyba całkiem dobrze. Trzeba tu podkreślić, że niewiele znajdziemy na rynku historycznym wydawnictw, których autorzy tak szeroko i gruntownie podejmują metodologiczne i epistemologiczne problemy związane z przedmiotem swojej naukowej roboty. Alicja Dobrosielska należy tu niewątpliwie do szlachetnych wyjątków. 

Jednak Czytelnika od metodologicznej dyskusji bardziej zapewne interesuje sam przedmiot badań Autorki rozprawy, postawione przez nią tezy i wyprowadzone wnioski. Rozprawa Alicji Dobrosielskiej jest pracą analityczną i w rzeczy samej transdyscyplinarną. Przedmiotem swojej uwagi uczyniła autorka bardzo delikatną i trudną materię społecznych postaw. Dość powiedzieć, że współczesna antropologia i socjologia borykają się problem badania tego rodzaju zjawisk, a co dopiero analizować je na podstawie tak skąpego i wybiórczego materiału, jaki jest dostępny badaczowi wczesnego średniowiecza w północno-wschodniej Europie. Książka udowadnia jednak, że odpowiednio formułując pytania poznawcze i wykorzystując szerokie instrumentarium badawcze wypracowane na gruncie współczesnej humanistyki, również w tak trudnych warunkach można formułować i uzasadniać naukowe hipotezy. Stawiając w punkcie wyjścia definicję postawy zaproponowaną przez M. Foucault’a oraz aplikując do swojej pracy tzw. metodę interpretatywny C. Geertza ustanowiła Autorka zarazem epistemologiczną perspektywę swojej pracy. A do narzędzi służących budowaniu interpretacji badanych fenomenów dorzuciła jeszcze kategorie wypracowane na gruncie współczesnej socjologii wiedzy (przede wszystkim prace P. Bergera i Th. Luckmanna). Dlaczego sądzę, że warto sięgnąć po tę książkę i co nowego ona wnosi na naukowego dyskursu o Prusach. Chyba się nie pomylę, jeśli powiem, że jest to pierwsza w historiografii praca, w której próbuje się konsekwentnie przeanalizować punt widzenia pruskich aktorów społecznych badanych wydarzeń (chociaż same „wydarzenia” w pracy Dobrosielskiej nie odgrywają w zasadzie żadnej roli). Po drugie – wydaje się, że Opór – Oportunizm – Współpraca… ostatecznie dezawuuje martyrologiczną mitologię budowaną wokół Prusów w okresie ich podboju przez zakon krzyżacki. W pewnym sensie książka przywraca Prusom ich ludzką, to znaczy złożoną, wielowątkową, często ambiwalentną i ambitendentą – charakterystykę; rzuca też bardzo ciekawe światło na dynamikę i konflikty przenikające niejednorodne społeczeństwa tzw. plemion pruskich, które w okresie podboju wcale nie prezentowały się jako zwarty system społeczny – co było od dawna już moim postulatem wobec pruskiej historiografii.

Naszkicowany na kartach książki obraz Prusów ukazuje społeczeństwo w procesie głębokiej zmiany kulturowej, niejednorodne – rozsadzane przez konflikt między tradycyjnym a „modernistycznym” - projektami społecznymi. Studium postaw jako pewnych społecznie formułowanych sposobów ustosunkowywania się i interpretowania rzeczywistości społecznej, doskonale ukazuje wewnętrzny dynamizm pruskich organizacji społecznych. Dążenie pewnych grup autochtonów do zmiany kulturowej formułowanej w kategoriach przyjęcia chrześcijaństwa, znalazło w przybyciu krzyżaków do Prus ważne wsparcie, ale jednocześnie spotkało się z radykalnym oporem grup konserwatywnych, które z różnych powodów, o których tu nie sposób pisać, były zainteresowane utrzymaniem społecznego status quo. Wreszcie – mimo wspomnianych już wyżej trudności – Alicja Dobrosielska „odkryła” dla dyskursu naukowego i opisała grupę oportunistów, której społeczne istnienie jest w zasadzie czymś oczywistym, ale którą rzadko dostrzega się i bierze pod uwagę w opisie procesów społecznych.
Książka Alicji Dobrosielskiej to pierwsza w historiografii europejskiej, tak pisana, monografia poświęcona historii społecznej Prusów, radykalnie porzucająca tradycyjny – wydarzeniowy dyskurs. Dlatego też jest dla nas tak ważna i dlatego ją Państwu polecamy.  Bogdan Radzicki