Cud nad Wisłą i nad Bałtykiem. Piłsudski-Katyń-Solidarność

Najnowsza książka Kovacsa opowiada o polskim wieku XX, ale niezwykle istotne miejsce na jej kartach zajmują polsko-węgierską wspólnotą doświadczeń. Wcześniej ukazywały się monografie tego autora poświęcone polskiemu udziałowi w węgierskiej Wiośnie Ludów.

Związki Istvána Kovácsa z Polską sięgają początków lat sześćdziesiątych. W swojej książce wspomina jak wielkim przeżyciem było dla niego obejrzenie „Popiołu i diamentu” Andrzeja Wajdy „dopiero 3-4 lata po premierze”. Historyk uważa, że był to najważniejszy film w jego życiu, ponieważ wywarł największy wpływ „na kształtowanie się mojej osobowości”. Później regularnie odwiedzał Polskę, między innymi w 1966 r., gdy miał okazję obserwować obchody Millennium Chrztu i tzw. Tysiąclecia Państwa Polskiego. Jego wnioskiem z tego pamiętnego roku było stwierdzenie, że postawa konfrontacji ze społeczeństwem „skazywała komunistów na kolejne porażki”.

W kolejnych latach autor położył wielkie zasługi dla propagowania polskiej kultury. Dzięki jego przekładom węgierskich księgarniach ukazywały się książki Mariana Brandysa, Melchiora Wańkowicza i zbiory poezji Edwarda Stachury. Jego kontakty z Polską uwieńczyła służba jako konsul Węgier w Krakowie w pierwszych latach obecnego stulecia. W jej trakcie jako pierwszy Węgier i dyplomata został uhonorowany tytułem honorowego obywatela tego miasta.

Mimo traktowania Polski jako drugiej ojczyzny autor nie decydował się na opublikowanie po polsku swojego spojrzenia na polską historię. Eseje składające się na opublikowaną obecnie książkę początkowo były więc wydawane oddzielnie. Wielki sukces odniosły w 2012 r. dzięki publikacji w rozszerzonej formie. Obchodzony w latach 2016-2017  Rok Kultury Węgierskiej sprawił, że dziełem Istvána Kovácsa zainteresowało się Muzeum Historii Polski i Węgierski Instytut Kultury. Historia Polski Kovácsa ukazuje się równolegle ze słownikiem biograficznym polskich uczestników węgierskiej Wiosny Ludów „Honwedzi, emisariusze, legioniści”, wydanym przez Polską Akademię Umiejętności.

Historia PRL jest jedną z trzech osi narracji książki Istvána Kovácsa. W niej na pierwszy plan wybija się rok 1956, gdy oba narody połączyło to samo doświadczanie wyzwalania się z najbardziej opresyjnej formy komunizmu oraz wielki fenomen Solidarności. Wcześniejszą historię uosabia Józef Piłsudski, który dla autora jest symbolem polskiej niepodległości odzyskanej w 1918 r. Historia międzywojnia jest dla niego zdeterminowana charakterem Piłsudskiego oraz słabością jego następców. Jednocześnie István Kovács nie popada w idealizowanie polskiej historii. Piłsudskiego określa jako dyktatora. István Kovács całość polskiej historii XX w. opisuje poprzez pryzmat postaci determinujących polskie dzieje Wyjątkiem są tu w pewnym stopniu dzieje II wojny światowej, traktowanej jako zbiorowy dramat narodu oraz kluczowe momenty historii PRL, których bohaterem jest społeczeństwo stawiające opór reżimowi komunistycznemu.

Trzecim, tytułowym symbolem polskiej historii jest Katyń. Zbrodnia dokonana przez Sowietów wiosną 1940 r. jest dla Istvána Kovácsa symbolem krzywd  jakich Polska doświadczyła z rąk swoich sąsiadów. Autor przypomina, że i w tym wypadku możemy mówić o polsko-węgierskiej wspólnocie doświadczeń. István Kovács w eseju „Katyń. Wiosna tragicznych wydarzeń i dziesięciolecia kłamstw” przypomina węgierską ofiarę Katynia Emánuela Aladára Korompaya i co jeszcze bardziej szokujące ofiarę kłamstwa katyńskiego. Tą drugą był Zoltán Mikó aresztowany przez Sowietów latem 1945 r. i mimo zasług w walce ze strzałokrzyżowcami rozstrzelany z powodu posiadanej wiedzy o prawdziwych sprawcach zbrodni katyńskiej.

Osobisty charakter i eseistyczny styl książki węgierskiego historyka sprawia, że jest ona niezwykle interesująca jako dzieło literackie. Jej niewątpliwą zaletę jest również patrzenie na historię narodową w sposób, który rzadko można spotkać w dziełach współczesnych historyków starających się odżegnywać od emocji. Typowe dla dawnych klasyków historiografii emocjonalne zaangażowanie nie wynika ze stronniczości autora, ale  raczej wskazuje jak poważnie Kovács traktuje swoje związki z Polską i jej historią.

István Kovács „Cud nad Wisłą i nad Bałtykiem. Piłsudski – Katyń – Solidarność”, Muzeum Historii Polski Warszawa 2016.

Michał Szukała PAP