Miasto. Gospodarka, zarządzanie, wyzwania. T I. Podstawy ekonomiki miasta - wprowadzenie

 Miasto jest środowiskiem życia większości ludzi, miejscem niezwykłej koncentracji aktywności społecznej i gospodarczej. W miastach kumulują się różnorodne zasoby kapitału - od wysoko wykwalifikowanych pracowników, poprzez instytucje finansowe i przedsiębiorstwa, centra wiedzy, badań i rozwoju, po budynki i budowle i wreszcie bezcenne zasoby kultury i dziedzictwa.

Europa jest jednym z najbardziej zurbanizowanych kontynentów świata. Już w 1950 roku połowa zamieszkującej ją ludności żyła w miastach, co w skali globalnej nastąpiło dopiero około 50 lat później. Dla kontynentów, w obrębie których dominują kraje wysoko rozwinięte, charakterystyczny jest tak pokaźny udział ludności miejskiej. Zarówno w Ameryce Północnej, jak i w Oceanii już w 1950 roku około 60% ludności zamieszkiwało miasta, a dziś jest to już ponad 80% w przypadku pierwszej z nich. Z kolei kontynenty, na których znajdują się kraje przeżywające w ostatnich dekadach szybki wzrost gospodarczy, takie jak Azja lub kontynenty tzw. globalnego Południa, w tym m.in. Afryka, charakteryzują się niższym udziałem miejskiej ludności w ludności ogółem, przy jednocześnie bardzo szybkim wzroście tego wskaźnika. Oba kontynenty w 1950 roku liczyły poniżej 20% ludności miejskiej, przewiduje się jednak, że do 2050 roku jej udział wzrośnie nawet do 50%. Obecnie na każdego mieszkańca miast w krajach rozwiniętych przypada 2 mieszkańców miast w krajach rozwijających się, a w ciągu kolejnych 30 lat proporcja ta ma zwiększyć się do 4 osób w krajach rozwijających się .

Tak więc dla całego świata, czy to zurbanizowanego, czy urbanizującego się, ekonomika miast i zarządzanie nimi pozostają kluczowymi wyzwaniami społeczno-gospodarczymi. Różny jest oczywiście ich charakter w zależności od liczby i wielkości miast, dominującego modelu gospodarki oraz uwarunkowań społecznych i kulturowych.

W niniejszej książce zaprezentowano podstawowe założenia i pojęcia z zakresu ekonomiki miast. Wiedza na ten temat została ukształtowana przede wszystkim w krajach zachodnich czy też, jak dziś to określamy, w krajach globalnej Północy. Większość doświadczeń, mechanizmów oraz danych opisanych w książce dotyczy miast europejskich, ze szczególnym uwzględnieniem Polski. W uzasadnionych przypadkach przedstawiony został także szerszy, globalny kontekst niektórych zjawisk.

Obecnie około 75% mieszkańców Europy żyje na obszarach o charakterze miejskim, przy czym zgodnie z przewidywaniami do 2020 roku ich udział ma wzrosnąć do około 80% . Obok procesów urbanizacyjnych widoczne są jednak także zjawiska kryzysowe, związane z wyludnianiem się miast na skutek dalekich migracji czy suburbanizacji. Występuje również zjawisko ?miejskiego paradoksu", ponieważ miasta są nie tylko najsilniejszym motorem rozwoju gospodarczego, lecz także miejscem koncentracji współczesnych wyzwań i problemów - od przestępczości i nierówności społecznych, poprzez zanieczyszczenia środowiska, po negatywny wpływ zmian klimatycznych. Stanowią one, jednymi słowy, przestrzeń największych szans i największych wyzwań .

W książce zaprezentowano szerokie spektrum rozważań z zakresu zarządzania i gospodarki miejskiej - od ogólnych praw ekonomicznych kształtujących funkcjonowanie miast do konkretnych zagadnień i problemów. Omówione zostały zjawiska ekonomiczne, które decydują o efektywności miast, oraz role, jakie powinien w nich odgrywać sektor publiczny i prywatny. Ponieważ miasta są złożonymi systemami, aby zrozumieć ich funkcjonowanie, konieczne jest uwzględnienie kwestii związanych z ludnością oraz zasobami budowlanymi. Do szczególnie ważnych zagadnień należą w tym przypadku problemy dotyczące zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych, a także zapewnienia właściwej infrastruktury i związanych z nią przedsiębiorstw komunalnych.

Rozdział 1 poświęcony został podstawowym zagadnieniom ekonomiki miasta. Zaprezentowano w nim definicje i cechy charakterystyczne miast, w tym zwłaszcza te, które przypisać można metropoliom i aglomeracjom. Miasta są również miejscami koncentracji szczególnych zjawisk ekonomicznych. Należy do nich zaliczyć występowanie bardzo zróżnicowanych dóbr - od publicznych, poprzez klubowe i wspólne, po niespotykane nigdzie indziej bogactwo dóbr prywatnych (rynkowych). W syntetyczny sposób została opisana ich rola i charakterystyka, z uwzględnieniem najważniejszych cech przestrzeni miejskiej. Kolejnymi szczególnymi zjawiskami są efekty zewnętrzne o charakterze zarówno dodatnim (pozytywnym), jak i ujemnym (negatywnym). Przyczyniają się one do występowania korzyści skali oraz korzyści aglomeracji. W rozdziale zaprezentowano ich znaczenie w kontekście rozwoju miast jako ośrodków gospodarczych. Ostatni punkt rozważań stanowi prezentacja miejsca, jakie zajmują miasta w polskim systemie samorządowym. Opisana została w związku z tym rola miast wojewódzkich oraz szczególna pozycja Warszawy jako największej metropolii i stolicy kraju.

Ludność miast jest przedmiotem szerokich i wielowątkowych badań. Rozdział 2 prezentuje zagadnienia związane z mieszkańcami miast, specyfiką ich warunków życia, zachowań konsumpcyjnych, społecznych i migracyjnych. Grzegorz Maśloch zwrócił uwagę na wyzwanie, jakim może być dla miast i gospodarek europejskich starzenie się społeczeństw. W rozdziale przedstawiono również wybrane zagadnienia dotyczące liczby ludności polskich miast, ich struktury demograficznej i związanych z nią wyzwań. Anna Domaradzka zaprezentowała charakterystykę współczesnych mieszkańców miast, a także wybrane problemy związane z aktywnością społeczną mieszkańców oraz ich coraz bardziej czynną rolą w rządzeniu czy zarządzaniu miastem.

Funkcja mieszkaniowa jest podstawową funkcją miasta. W rozdziale 3 zaprezentowana została kwestia mieszkalnictwa na poziomie krajowym i lokalnym - od prawa do mieszkania, poprzez strukturę zasobów mieszkaniowych, po porównania standardów mieszkania w ujęciu przestrzennym (Polska a Unia Europejska) oraz czasowym (rozwijających się trendów i oczekiwań co do środowiska zamieszkania). Warunki mieszkaniowe i związane z nimi bezpieczeństwo są jednymi z najważniejszych czynników jakości życia. Justyna Biernacka porusza zagadnienia dotyczące interwencji państwa w zakresie mieszkalnictwa oraz roli lokalnego samorządu terytorialnego, w szczególności miast, w kształtowaniu godnych warunków zamieszkania ludności. Układ zabudowy mieszkaniowej ma również niemałe znaczenie z puntu widzenia struktury przestrzennej miast oraz efektywności infrastruktury miejskiej.

Rozdział 4 został poświęcony właśnie zagadnieniu infrastruktury oraz roli, jaką odgrywa ona w funkcjonowaniu miast jako czynnik rozwoju oraz zapewnienia odpowiednich warunków i jakości życia. Marta Sadowy wskazuje sposoby jej klasyfikacji oraz uwarunkowań z nią związanych, w szczególności efektów zewnętrznych. Kształtowanie infrastruktury dokonuje się niejednokrotnie w warunkach monopolu naturalnego, a na jej efektywność i prawidłowe funkcjonowanie wpływa szereg czynników, omówionych w rozdziale. Podlega ona także przemianom wraz z postępem technicznym oraz rosnącymi wymogami ochrony środowiska.

Konieczne jest więc zarówno redefiniowanie niektórych jej rodzajów, jak i lepsze zrozumienie jej oddziaływania na pozostałe obszary funkcjonowania miast.

W rozdziale 5 zaprezentowano problematykę przedsiębiorstw komunalnych. Marta Sadowy i Zbigniew Grzymała omówili kwestię świadczenia usług użyteczności publicznej od strony jej organizacji, form organizacyjno-prawnych oraz udziału sektora publicznego i prywatnego. Usługi te nie podlegają regulacjom rynkowym ze względu na swoją specyfikę i znaczenie z perspektywy zarówno warunków życia mieszkańców, jak i pobudzania gospodarki jako całości. Jednocześnie racjonalne i efektywne zaspokajanie potrzeb na usługi jest kluczowe dla prawidłowego funkcjonowania miast. Dlatego też wymagają one odrębnych regulacji prawnych.

Książkę zamyka rozdział 6, w którym zaprezentowano wybrane modele rozwoju i kierunków przekształceń współczesnych miast. Wskazana została w związku z tym rola poszczególnych aspektów, takich jak: wpływ na środowisko, warunki i jakość życia ludności, gospodarowanie i zarządzanie przestrzenią oraz zdolność miasta jako systemu do reagowania na pojawiające się zarówno w jego obrębie, jak i w jego otoczeniu kryzysy i szoki. W rozdziale tym przedstawiony został również model miasta zwartego, które stanowiło odpowiedź na problemy rozpełzania się miast oraz zagrożeń środowiskowych i rosnących kosztów infrastruktury, a także miasta inteligentnego i innowacyjnego, które ma być efektem wdrażania kolejnych osiągnięć postępu technicznego, i wreszcie miasta zrównoważonego czy też miasta odpornego, którego główną cechą jest zdolność przystosowywania się do zmieniających się warunków funkcjonowania. W przypadku każdego modelu w sposób syntetyczny omówione zostały sposoby określania celów przekształcania miast i możliwości lub próby pomiaru realizacji przyjętych założeń.

Książka ta stanowi pierwszy tom planowanego trzytomowego opracowania prezentującego aktualne zagadnienia związane z ekonomiką miast, zarządzaniem w miastach oraz wyzwaniami, jakie niosą zmiany środowiskowe, społeczne, polityczne i gospodarcze. Pierwszy tom w zamierzeniu autorów stanowi wprowadzenie do podstawowych, wybranych zagadnień z zakresu ekonomiki miasta. Celem jest uporządkowanie istniejącej w tym zakresie wiedzy oraz zarysowanie rodzących się na naszych oczach zmian i trendów, wobec których stają obecnie zarówno badacze zagadnień miejskich, jak i praktycy, zaangażowani w kształtowanie lokalnej gospodarki, środowiska pracy i zamieszkania oraz wytyczający przyszłe cele rozwoju. Autorzy tomu żywią nadzieję, że książka ta okaże się dla nich źródłem zarówno wiedzy, jak i inspiracji do podejmowania kolejnych działań. Ważnym celem dla autorów było wielostronne naświetlenie przedstawianych zagadnień - od perspektyw ekonomicznych, poprzez społeczne, finansowe i środowiskowe. Czynniki te coraz silniej oddziałują na siebie nawzajem i jest szczególnie ważne, aby analizy dotyczące miasta miały charakter interdyscyplinarny i całościowy. Obecnie wszyscy interesariusze miast mogą wpływać na ich funkcjonowanie, w związku z czym obserwuje się rosnące znaczenie partycypacji, a także przepływu informacji i dialogu społecznego, przy czym jak zawsze kluczowa pozostaje także rola "czwartej władzy", czyli środków masowego przekazu. Książka ta powstała z myślą o wszystkich, którzy chcą czynnie uczestniczyć w kształtowaniu przyszłości miast, podejmując działania oparte na racjonalnych przesłankach i dostępnej wiedzy.